Bazı çalışanlar, sigortasız çalıştırıldıklarını lakin işten ayrıldıktan sonra öğrenmektedir. Fakat fazlası kez işçi, sigortasız çalıştırıldığını bildiği durumda, sesini çıkaramaz. Bunun detaylı amaçlari olabilir. En vakitgelen sebep iş güvencesinin olmayışıdır. Genellikle belirli bir mesleği olmayan düz işçiler amacıyla iş bulabilmek, evvelcelikli ve çok mühim bir sorundur. Tespit edilen işin devamlılığı da en az iş bulmak kadar mühimdir. Sigortasız çalışmaya yol açan bir diğer namacıyla ise piyasada vakitgelen bir kabul gören, lakin hiçbir meşru dayanağı olmayan “deneme vakitsi” kavramıdır.
SGK’YA BİLDİRİM
Daha evvelce de fazlası kez bu mevzuya değindik. Deneme vakitsi, İş Kanunu’ndan kaynaklanan hukuki bir kavram. Sadece işçi ve işverene en çok iki aylık vakit amacıylade ihbar önel ya da tazminatı vermeden işi bırakma ya da bıraktırma hakkını vermektedir. Deneme vakitsi, işverene işçiyi sigortasız çalıştırma hakkını vermez. İşe başladığınız ilk gün sigortanız başlaması gerekir. Hatta sigortalı işe giriş bildirgesinin, işçi işe başlamadan evvelce SGK’ya verilmiş olması lüzumir. En azından kanunun hükmü bu yöndedir. Sigortalılar, işe alındıkları tarihten itibaren sigortalı sayılırlar. Bu hüküm yardımıyla işçiler, lüzum duyulması durumunda sigortalılık haklarından işe başladıkları günden başlayarak ve işlemişe dönük şekilde faydalanabilirler. Mesela sigortasız çalıştırılan bir işçi, işkazası geçirdiğinde, lüzumlu SGK yardımlarını en azından kaza tarihinden itibaren alabilir.
İHBAR NİTELİĞİNDE
İster sigortasız çalıştırıldığını işten ayrıldıktan sonra fark etsin, isterse de bildiği durumda çalışırken sesini çıkaramamış olsun, işten ayrılan bir işçinin işlemiş sigortalılık haklarını SGK’ya müracaat ederek kazanması mümkündür. Fakat bu teknik, şimdilik çalışırken oluşturulan başvurulara göre netice almada daha az etkili olur. Bir kere işçinin, şimdilik çalışırken SGK’ya yaptığı başvuru, hukuki anlamda bir ihbar niteliğindedir. SGK’ya düşen bu ihbarı bir an evvelce öneme alarak işverene suçüstü yapmaktır. Fakat SGK’ya işten ayrıldıktan sonra oluşturulan başvuru, bundan sonra ihbar değil, bir şikayet dilekçesidir. Doğal olarak işlemişte işlenmiş bir suçun kanıtı, halen işlenmekte olan bir suçun belirlenmesine oranla daha zordur.
SGK’nın kontrolle görevli memurları, işten ayrılan işçilerin sigortasız çalıştırılma iddialarının araştırılmasında, teknik olarak ilk olarak işverenin kayıt ve belgelerini inceler. İşverenin kayıt ve belgeleri, işyeri ile alakalı olan kayıt ve belgelerdir. İşyerinde yürütülmekte olan etkinlik içeriğine göre değişmekle birlikte, en başta o işletmenin her türlü gelir ve gider belgeleri araştırma hususu yapılabilir. Fakat en asli kayıt ve belgeler, vergi kanunları ya da işletmenin tabi bulunduğu diğer kanunlara göre tutulması lüzumen defterler, faturalar ile gider makbuzu ve bordroları içerir. İşçi ücretleri işletmenin gider kalemlerinden bulunduğu amacıyla, araştırmada evvelcelik gider belgelerinde olur. Fakat kimi zaman sigortalının çalışmasının gelir belgelerinden belirlenmesi de mümkündür. Mesela fatura ya da irsaliyelerin altındaki isim ve imzalar çalışmanın belirlenmesinde mühim bir kanıt oluşturabilir.
BELGE İNCELEMESİ
Her işletmenin büyüklüğü, organizasyon yapısı ve etkinlik içeriğine göre belge düzeni çok değişik olabilir. Genellikle fazlası işletme, vergi kanunlarının mecburi kıldığı asli kayıt ve belgeler dışında, kendisine özgü yardımcı belgeler kullanıp değişik kayıt düzenine sahiptir. Çoğu kez sigortasız çalıştırmayı kanıt edecek kayıtlar da bu yardımcı belgeler üstünde işlenmiş olarak yer alır. İşverenin kanunlardan kaynaklanmayan, lakin kendi lüzumsinimlerine göre düzenleyip tutmakta oldukları kayıt ve belgeleri araştırmaya ibraz etmesi mecburi değildir. Bunları araştırmaya çıkarmadığı amacıyla SGK kendisine cezai yaptırım uygulayamaz. Ceza yalnızca kanunlar gereği tutulması ve araştırmaya ibrazı mecburi olan kayıtlar amacıyla uygulanabilir.
Bu amaçla okurumuz Halime Aydoğdu örneğinde bulunduğu gibi, işten ayrıldıktan sonra SGK’ya müracaatte bulunacak çalışanların, bu araştırmaya yön vermesi faydalı olur. SGK’ya yalnızca sigortasız çalıştırıldığına dair yakınmalarını sunmaları yeterli olmaz. En azından çalışmasının hangi cinsten kayıt ve belgelerde yer alıp, teşhis edilebileceğini dilekçelerinde belirtmeleri lüzumir. Hatta mümkünse, ellerinden bu belgelerin numune ve fotokopileri varsa, bunları dilekçelerine eklemeleri büyük fayda sağlar. Bu belgeler, işyeri ile alakalı olan her türlü belge olabilir. Bunun amacıyla de sigortasız çalıştırılan kişilerin, şimdilik işten ayrılmadan, gelecekte çalışmalarını kanıt edecek belgelerin numune ve fotokopilerini alıp saklamalarında büyük fayda vardır.
